1. AKTYWNOŚĆ RUCHOWA W ROZWOJU DZIECKA

Zdrowe, zgrabne, o pięknej sylwetce dziecko to marzenie wszystkich rodziców i dążenie wychowawców. Czy takie będzie, w bardzo dużym stopniu zależy od warunków, jakie mu zapewnimy, stylu życia i nawyków jakie mu przekażemy. O zdrowiu dziecka decydują (za S.Owczarkiem):

• w 5-15% czynniki genetyczne,
• w 5-10% środowisko fizyczne, w jakim dziecko żyje,
• w 20-25% środowisko społeczne,
• w 10-25% medycyna naprawcza,
• w 50% styl życia.

Warunki, w jakich żyjemy, mają największy wpływ na organizm dziecka. Niestety, nie sprzyjają one zdrowemu rozwojowi. Niedostatek ruchu, telewizja, komputery, zanieczyszczenie środowiska itp. powodują, że nasze dzieci nie zawsze rosną i rozwijają się prawidłowo. Mała aktywność ruchowa sprawia, że mięśnie są słabsze, a układ krążenia i układ oddechowy mniej wydolne. Organizm dziecka staje się przez to bardziej podatny na niekorzystne zmiany.

Ruch jest podstawowym bodźcem rozwojowym. Dzięki aktywności ruchowej dziecko poznaje otoczenie i opanowuje nowe umiejętności. Ruch wpływa stymulująco na rozwój dziecka. Więcej – jest jednym ze wskaźników rozwoju i zdrowia. Rozwija on i wzmacnia wszystkie układy organizmu, wywierając wpływ na ich budowę i sprawność. Człowiek potrzebuje aktywności fizycznej tak samo, jak pożywienia i powietrza. Jest to szczególnie ważne u dzieci, które znajdują się w fazie intensywnego rośnięcia, wzmacniania i doskonalenia. Występujący u dzieci „głód ruchu” jest właśnie wyrazem podświadomej chęci zaspokajania tej bardzo ważnej potrzeby. Okres przedszkolny, jest więc szczególnie znaczący dla kształtowania motoryczności dziecka. W przedszkolu właśnie dziecko ma możliwość doświadczania różnego rodzaju ruchów np. ćwiczenia gimnastyczne, zabawy ruchowe, ruch przy muzyce i inne.

Ograniczenie aktywności ruchowej jest zdecydowanie niekorzystne, gdyż opóźnia rozwój ruchowy i fizyczny dziecka. Może także źle wpływać na jego psychikę. Dziecko mniej sprawne ruchowo, już w wieku przedszkolnym bywa izolowane przez rówieśników, bo psuje zabawę. Odsunięcie od zabawy z rówieśnikami utrudnia z kolei proces uspołecznienia.

Aby aktywność ruchowa spełniła swoje zadania, aby była skuteczna, musi być aplikowana w optymalnych dawkach. Wysiłek fizyczny nie może być zbyt mały – nie wywoła bowiem pożądanych reakcji, nie pobudzi w sposób dostateczny czynności ustrojowych i nie spowoduje usprawnienia organizmu. Zbyt duża dawka ruchu, wysiłek ponad możliwości organizmu może być przyczyną wadliwego rozwoju i degeneracyjnych zmian przeciążeniowych. Przed tym na szczęście organizm dziecka, umie się bronić, reagując zmęczeniem.

Aktywność ruchowa (rozumiana szerzej jako wychowanie fizyczne, ćwiczenia gimnastyczne) spełnia cztery podstawowe funkcje: stymulacyjną, adaptacyjną, kompensacyjną, korekcyjną.

Funkcja stymulacyjna – ruch pobudza rozwój organizmu, stymuluje rozwój człowieka, poprawia motorykę. Mięśnie wykonujące pracę zwiększają swój przekrój, objętość, siłę i sprężystość. Równocześnie następuje wzmocnienie, pogrubienie i wzrost elastyczności i wytrzymałości ścięgien oraz więzadeł. Korzystne zmiany zachodzą także w kościach, gdyż ruch sprzyja ich mineralizacji. Wysiłek fizyczny mobilizuje układ krążeniowo-naczyniowy. Występujące przy pracy mięśni większe zapotrzebowanie na transportowane przez krew środki odżywcze i tlen powoduje szybsze krążenie krwi i wzmożoną akcję serca, które wzmacnia się i rozbudowuje. Inne narządy organizmu są też lepiej zaopatrywane przez krew.

Ruch uaktywnia układ oddechowy, zwiększając pojemność płuc. Oddech przy wysiłku staje się głębszy i szybszy. Aktywność fizyczna pobudza dojrzewanie układu nerwowego. Szybciej dojrzewają ośrodki mózgu zawiadujące ruchami. Przyspiesza to rozwój motoryczności. Jednocześnie następuje wzrost szybkości przewodzenia impulsów nerwowych, co usprawnia koordynację ruchową. Z aktywnością ruchową nierozerwalnie związany jest rozwój życia psychicznego. Dzięki ruchowi dziecko poznaje otaczający świat wzbogaca swoje doświadczenia, kształtuje pamięć i uwagę. Ruch rozwija samodzielność dziecka. Zabawy i ćwiczenia w grupie uczą zachowań prospołecznych – dziecko podporządkowuje się obowiązującym normom i zasadom.

Funkcja adaptacyjna – aktywność ruchowa ma rozwinąć zdolność zaadaptowania się, czyli przystosowania organizmu dziecka do zmieniających się warunków życia. Dobrze przystosowane do życia dziecko to takie, które żyje i rozwija się zdrowo mimo często niekorzystnych czynników, jakie na nie działają. Przez ruch i ćwiczenia fizyczne można hartować organizm, czyli doprowadzać do podwyższania granicy tolerancji na bodźce czy czynniki ze strony środowiska.

Funkcja kompensacyjna – kompensacja to inaczej wyrównywanie. Ruch jako czynnik korzystny, prozdrowotny ma równoważyć bilans bodźców działających na młody organizm. Ma wyrównać niekorzystne działanie takich bodźców, jak np. telewizja, komputer. Wpływając na ożywienie organizmu, aktywność fizyczna ma przywrócić niezbędną dla prawidłowego rozwoju organizmu dziecka równowagę czynników korzystnych i szkodliwych.

Funkcja korekcyjna – inaczej naprawcza musi być wykorzystywana w tych przypadkach, gdy trzy wymienione funkcje okażą się niedostatecznie skuteczne, gdy działania profilaktyczne, jakie pełni kompensacja, okażą się niewystarczające. Działania korekcyjne, przy użyciu odpowiednio dobranej i sterowanej aktywności fizycznej, podejmowane są w przypadkach, gdy powstałe odchylenia rozwojowe można zlikwidować lub złagodzić przy użyciu ćwiczeń korekcyjnych. Najczęściej stosuje się je u dzieci z wadami postawy, ale można wykorzystywać je także u dzieci z otyłością, astmą czy niektórymi zaburzeniami układu krążenia. Funkcja korekcyjna jest więc funkcją terapeutyczną, leczniczą.

Podsumowując, można powiedzieć, że aktywność ruchowa stanowi ważny element:

• prawidłowego rozwoju organizmu, jego układów i narządów,
• rozwijania funkcji i wydolności organizmu,
• tworzenia poprawnej postawy i budowy ciała,
• przystosowania do życia w otaczającym środowisku przyrodniczym i społecznym,
• zapobiegania chorobom,
• rozwoju psychicznego i społecznego,
• terapii wielu zaburzeń i chorób.

2. POSTAWA CIAŁA DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Prawidłowa postawa ciała ma ogromne znaczenie dla zdrowia dziecka. O postawie ciała decyduje wzajemne ułożenie elementów ciała: głowy, kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy, kończyn. Największy wpływ na postawę ciała ma kształt kręgosłupa. Prawidłowo ukształtowany kręgosłup (patrząc z boku) ma fizjologiczne wygięcia:

– do przodu – zwane lordozami (lordoza szyjna i lędźwiowa),

– do tyłu – zwane kifozami (w odcinku piersiowym – kifoza piersiowa).

Patrząc z tyłu, kręgosłup powinien być prosty. Brak wygięć bocznych, to cecha zdrowego kręgosłupa w każdym wieku, a więc również w wieku przedszkolnym.

Krzywizny fizjologiczne u dzieci w wieku przedszkolnym nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Wraz z rozwojem kręgów i więzadeł kręgosłupa, krzywizny te ulegają stałej modyfikacji. Dziecko trzyletnie odznacza się słabymi mięśniami brzucha, na które działa ciężar narządów jamy brzusznej. Powoduje to pogłębienie lordozy lędźwiowej, mocne uwypuklenie brzucha i pochylenie miednicy w przód. W odcinku piersiowym plecy małego dziecka są lekko zaokrąglone. W kolejnych latach zmiany w postawie ciała u dzieci postępują powoli. Już w wieku 6-7 lat można mówić o ukształtowaniu się przednio-tylnych krzywizn kręgosłupa, a więc również o typie postawy ciała dziecka. Kolana dziecka do 3 roku życia ustawione są szpotawo (nogi tworzą kształt litery „O”). Następnie ustawienie to zmienia się i w wieku około 4-5 lat pojawia się koślawość kolan (nogi tworzą kształt litery „X”). Ta fizjologiczna koślawość może utrzymywać się do 8, a nawet do 10 roku życia. Nie powinna jednak być zbyt duża. Przy złączonych kolanach rozstęp między kostkami może wynosić 4-5 cm. Większy rozstęp należ uznać za wadę. Na okres przedszkolny przypadają również najistotniejsze zmiany w rozwoju stopy. Do 3 roku życia stopa dziecka przylega dużą powierzchnią do podłoża. Mięśnie stopy są słabe, a łuki nieznacznie zaznaczone. W wieku 6 lat są już wyraźnie wykształcone łuki podłużne i poprzeczne, tworząc wysklepienie stopy.

3. WADY POSTAWY

Dziecko rodzi się ze zdrowym kręgosłupem i zdrowymi stopami. Prawidłowe warunki życia, odpowiednie odżywianie i wystarczająca ilość wszechstronnego ruchu powinny ukształtować zdrowe dziecko z poprawną postawą ciała. Nie zawsze jednak tak jest. Niejednokrotnie postawa ciała dziecka wykazuje cechy postawy wadliwej. Pierwotną i zasadniczą przyczyną wad postawy jest niewydolność mięśni utrzymujących ciało, brak właściwie dobranych ćwiczeń fizycznych oraz zabaw ruchowych i zły nawyk postawy. Wady postawy rzadziej występują u dzieci o silnej budowie ciała, dobrze umięśnionych z niewielką ilością tkanki tłuszczowej. Natomiast dzieci o budowie charakteryzującej się przewagą słabych elementów konstrukcji (mało tkanki mięśniowej, duże otłuszczenie) są bardziej skłonne do nabywania wad postawy. Wady postawy ciała u dzieci w wieku przedszkolnym, na szczęście, występują rzadko. Pewne ich nasilenie obserwuje się od 5 roku życia. Są to jednak najczęściej wady o nieznacznym stopniu zaawansowania zmian. Można je, w zdecydowanej większości przypadków, łatwo usunąć i to niekoniecznie za pomocą skomplikowanych ćwiczeń korekcyjnych czy rehabilitacyjnych. Najczęściej dla skorygowania wad postawy dzieci w wieku przedszkolnym wystarcza ogólne wzmocnienie organizmu przez stosowanie większej ilości wszechstronnego ruchu, ćwiczeń gimnastycznych oraz konsekwentne przyzwyczajanie do poprawnego trzymania się. Wszelkie zaniedbania mogą doprowadzić do utrwalenia się złych nawyków i mogą spowodować zniekształcenia kości i stawów, które przerodzą się w trwałe wady budowy.

Do podstawowych błędów i wad postawy ciała należą:

PLECY OKRĄGŁE

Jest to wada lokalizująca się w odcinku piersiowym kręgosłupa. Prawidłowo odcinek ten wygięty jest w tył, tworząc tzw. kifozę piersiową. W przypadku pleców okrągłych wygięcie to jest pogłębione.

Charakterystycznymi dla sylwetki dziecka z plecami okrągłymi są:

• pogłębienie kifozy piersiowej,
• wysunięcie głowy do przodu (broda nie rzutuje na mostek),
• wysunięcie do przodu barków,
• spłaszczenie i zapadnięcie klatki piersiowej,
• rozsunięcie i odstawanie łopatek od klatki piersiowej. Popularnie o dziecku mówi się, że się „garbi”. Wada ta powoduje, że ograniczona ruchomość klatki piersiowej utrudnia swobodne oddychanie, szczyty płuc są źle przewietrzane. Istnieje skłonność do schorzeń dróg oddechowych. Praca serca jest ograniczona, wydolność organizmu mniejsza.

PLECY WKLĘSŁE

Plecy wklęsłe są wadą odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Odcinku tym u osób zdrowych występuje wygięcie kręgosłupa do przodu – lordoza lędźwiowa. Pogłębienie tego wygięcia to właśnie plecy wklęsłe. W sylwetce dziecka z plecami wklęsłymi występuje:

• pogłębiona lordoza lędźwiowa,
• zwiększone przodopochylenie miednicy,
• wypięty brzuch,
• „uwypuklenie” pośladków.

Należy jednak pamiętać, że duża lordoza lędźwiowa i wypięty brzuch są charakterystyczną cechą postawy ciała dziecka przedszkolnego i aby rozwiać ewentualne wątpliwości, dobrze byłoby zasięgnąć porady specjalisty.

PLECY PŁASKIE

W tej wadzie naturalne fizjologiczne krzywizny kręgosłupa są zmniejszone. Obniża to wytrzymałość i sprężystość kręgosłupa i sprzyja powstawaniu bocznych skrzywień. Wada ta często występuje u dzieci z ogólnie słabą muskulaturą. Mała kifoza piersiowa lub wręcz jej brak jest jednak naturalną cechą przedszkolaka.

SKOLIOZA – BOCZNE SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA

Jest to wada, w której kręgosłup odchyla się od pionu w prawą lub w lewą stronę.

U dzieci z tą wadą występuje także:

• asymetria ustawienia barków,
• asymetria ustawienia łopatek,
• asymetria tzw. trójkątów talii (prześwitów między swobodnie zwisającą ręką a obrysem tułowia).

Boczne skrzywienia kręgosłupa mogą być przyczyną bardzo poważnych deformacji sylwetki i zaburzeń zdrowia dziecka, dlatego dziecko koniecznie powinno być zbadane przez specjalistę.

PŁASKOSTOPIE

Płaskostopie to wada, w której wysklepiające w stopie łuki ulegają obniżeniu. Może towarzyszyć temu koślawe ustawienie pięty (pięta wysunięta na zewnątrz w stosunku do osi podudzia). Stopy płaski wykazują szybsze objawy zmęczenia, może występować bolesność stóp i łydek. Podstawową przyczyną występowania płaskostopia jest niewydolność mięśni odpowiedzialnych za utrzymanie łuków stopy. Objawami, których wystąpienie w postawie ciała dziecka przedszkolnego powinno zaniepokoić rodziców, są:

• boczne odchylenia linii kręgosłupa,
• asymetrie prawej i lewej strony ciała,
• wysunięcie głowy i barków do przodu,
• znaczne uwypuklenie brzucha,
• odstawanie łopatek,
• szpotawość lub koślawość kolan,
• koślawe ustawienie pięty.

W razie wystąpienia powyższych objawów najlepiej skontaktować się ze specjalistą, który po zbadaniu dziecka potwierdzi lub rozproszy obawy, a w razie potrzeby określi sposób terapii. Należy pamiętać, że wady postawy (jeśli już takowe wystąpią) same nie ustępują. Dzieci nie wyrastają z nich z wiekiem. Wady nie leczone utrwalają się i pogłębiają.

4. PROFILAKTYKA WAD POSTAWY I PŁASKOSTOPIA

Zapobieganie wadom postawy u dzieci przedszkolnych powinno sprowadzać się do:

– zapewnienia im wszechstronnej aktywności ruchowej – stosowanie różnorodnych zabaw ruchowych; prowadzenie ćwiczeń gimnastycznych – szczególne znaczenie dla kształtowania prawidłowej postawy mają ćwiczenia mięśni grzbietu, brzucha i pośladków;   

– kształtowania nawyku „poprawnego trzymania się” (utrzymywania poprawnej postawy) – konsekwentne pilnowanie odpowiedniego upominanie dzieci, by trzymały się prosto przy posiłkach, na zajęciach, podczas zabaw; zły wpływ na postawę ciała ma nie tylko garbienie się, lecz także nawykowe przybieranie przekrzywionej pozycji, np. siadanie na jednym pośladku, siedzenie w „kucki”, trzymanie jednej ręki opartej na stole, a drugiej opuszczonej;

– odpowiedniego odżywiania;

– dostosowania sprzętów do wysokości ciała dziecka – siedząc przy stole dziecko powinno mieć nogi skrzyżowane pod krzesłem, a stopy oparte zewnętrznymi krawędziami o podłogę, nogi nie mogą zwisać z krzesła;

– unikania pozycji i sytuacji sprzyjających rozwojowi wady np. zbyt długiego wysiadywania na krześle, przybierania pozycji polegającej na siadzie klęcznym z rozwartymi na zewnątrz podudziami i stopami, co przyczynia się do wykręcania stawów kolanowych, unikanie spania na jednym boku, bowiem może to stać się przyczyną bocznego skrzywienia kręgosłupa;

– zapewnienie dziecku prawidłowego ubioru i obuwia – ubranie dziecka ma być luźne, bez uciskających gum i tasiemek; obuwie (ważne w profilaktyce płaskostopia) powinno się odznaczać:

• odpowiednią wielkością – powinno posiadać tzw. naddatek funkcjonalny (uwzględniający wydłużanie się stopy przy obciążeniu),
• mocną, ale elastyczną podeszwą,
• szerokim przodem – umożliwiającym ruchy palców,
• sztywnym napiętkiem zapewniającym stabilizację pięty,
• wygodnym, szerokim i niezbyt wysokim obcasem,
• nie uciskającym stopy wierzchem.

PODSUMOWANIE

Podsumowując, ruch ma zasadnicze znaczenie w profilaktyce wad postawy u dzieci w wieku przedszkolnym. Są one bowiem, w okresie względnej stabilizacji, kiedy to między trzecim a szóstym rokiem życia nie obserwuje się szybkich, intensywnych przyrostów długościowych ciała, a co za tym idzie łatwiej zapobiec deformacjom. W gorszej sytuacji są dzieci w wieku szkolnym, gdy wzmożony wzrost, duże obciążenia kręgosłupa ciężkim tornistrem i długie siedzenie w ławkach, może być przyczyną powstawania wad postawy. Tak więc, wzmacniając u dzieci przedszkolnych mięśnie podtrzymujące kręgosłup, usprawniając aparat ruchu i wyrabiając nawyk prostego trzymania się, możemy je uchronić w niedalekiej przyszłości od uciążliwych ćwiczeń korekcyjnych lub rehabilitacji. Zapobiegajmy więc zamiast leczyć.   

Opracowała : Lidia Mączka

BIBLIOGRAFIA:

1. Owczarek W.: Gimnastyka przedszkolaka. Warszawa WSiP 2001.
2. Gniewkowski W., Wlaźnik K.: Wychowanie fizyczne. Warszawa WSiP 1990.
3. Bartkowiak Z.: Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa WSiP 1981.
4. Owczarek W., Bondarowicz M.: Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. Warszawa WSiP 1998.
5. Górniak K., Arasymowicz S.: Korektywa w przedszkolu. Warszawa BPTNKF 1996.